Katma Değer Vergisi Neden Var? Adalet mi, Kolaycılık mı?
Şunu en baştan açık söyleyeyim: KDV’yi adil bulmuyorum. Çünkü bu vergi, “kim daha çok tüketirse daha çok öder” gibi masum bir cümleye sığınıp, gelir ve servet eşitsizliğini perdeleyen bir mantığa yaslanıyor. Kasada, fişin üzerindeki satırda öyle sessizce duruyor ki, çoğu kişi ödediğinin farkına bile varmıyor. Devlet açısından şahane: görünmez, düzenli ve yüksek tahsilat. Ama vatandaş açısından? Orada film kopuyor.
Resmî Gerekçe: Geniş Taban, Nötr Etki, Kolay Tahsilat
KDV’nin varlık gerekçesi, ders kitabı gibi anlatılır: geniş vergi tabanı (herkes tüketir), ekonomik nötrlük (üretim kararlarını bozmaz), kolay idare (işletmeler aracıdır). Teoride doğru; pratikte ise bu üçlü, adalet ve etkinliğin önüne geçer. Gerçekten nötr mü? Lüks harcama ile temel gıda aynı oransal muameleye tabi tutulduğunda “nötrlük” değil, eşitsizlik üretirsiniz. Kolay tahsilat? Kolay, çünkü yükü kasiyerin bastığı tuşa, tüketicinin de alışkanlıklarına yıkarsınız.
Zayıf Noktalar: KDV’nin Görünmeyen Yükleri
- Gerileyen (regresif) etki: KDV gelire duyarsızdır. Asgari ücretli de, üst gelir grubundaki kişi de ekmek alırken KDV öder. Faturadaki oran aynı olsa da, etkisi aynı değildir. Düşük gelirli için payı daha büyüktür.
- Fiyatlarda yapışkanlık ve enflasyon sızıntısı: Oran artışları fiyatlara hızla yansır; indirimleri ise piyasa çoğu zaman yavaş ve eksik yansıtır. Sonuç: kalıcı fiyat seviyesi yükselişi.
- Nakit akışı baskısı: İşletmeler indirilecek ve hesaplanan KDV arasında sıkışır. İade süreçleri uzadığında KOBİ’ler fiilen devlete faizsiz kredi veren aracıya dönüşür.
- Bürokrasi ve gri alanlar: İstisnalar, muafiyetler, farklı oranlar, tevkifatlar… Sistem karmaşıklaştıkça uyum maliyeti artar, yorum farkları doğar, hukuki belirsizlik yatırım iştahını törpüler.
- Kayıt dışına iten teşvikler: Yük yüksek ve sistem karmaşıksa, “fiş-fatura istemeyen” bir kültür palazlanır. KDV düzeyi tek başına kayıt dışılığı açıklamaz; ama itici bir faktördür.
Tartışmalı Noktalar: Oranlar, İstisnalar ve “Adalet” Retoriği
Tek oran mı, çoklu oran mı? Çoklu oranlar (temel gıdada düşük, lükste yüksek gibi) sosyal amaç güder; ancak uygulamada gri bölgeler yaratır. Bir ürünün temel ihtiyaç mı yoksa lüks mü olduğu kimin takdirinde? Sınırlar bulanıklaştıkça lobicilik devreye girer.
İstisna ve muafiyet enflasyonu: Sektör bazlı ayrıcalıklar, “geçici” düzenlemeler ve sık değişen tebliğler, sistemi adeta yamalı bohçaya çevirir. Bu yamalar, siyasi zamanlamalara ve bütçe paniğine göre eklenip çıkarıldığında vergi politikası bir öngörülebilirlik testi değil, sürpriz kutusuna döner.
“Vergi adaleti” söylemi ile “kolay tahsilat” gerçeği: Gelir ve servet vergileri zor; KDV kolay. Devlet, mali hedeflerinde sapma gördüğünde hızla KDV’ye yönelir. Peki adalet nerede? KDV’nin kolaylığı, adalet faturasını vatandaşa kesmez mi?
KDV, Tüketim Alışkanlıklarını Nasıl Şekillendiriyor?
KDV, yalnızca bütçeyi değil, davranışları da tasarlar. Erişilebilir ürünlerde düşük oran, sağlığa zararlı ya da çevreye maliyeti yüksek ürünlerde yüksek oran mantıklı görünebilir. Fakat bu farklılaştırma şeffaf, tutarlı ve uzun vadeli bir çerçeve ister. Bugün düşük, yarın yüksek; bir gecede değişen oranlar güveni aşındırır, işletmelerin fiyatlama ve stok stratejilerini altüst eder.
KDV Olmadan Olur mu? Alternatifler ve Akıllı Tasarım
KDV’yi toptan kaldırmak gerçekçi mi? Kısa cevap: Hayır. Ama toptan savunulması da değil. Mesele, tasarım:
- Hedefli muafiyet yerine hedefli destek: İhtiyaç sahiplerine düşük KDV yerine doğrudan gelir desteği, hem isabetli hem de daha şeffaftır.
- Karbon ve zararlı tüketim odaklı vergiler: “Genel” KDV baskısını azaltıp, dışsallık yaratan tüketimleri ayrışmış vergilerle hedeflemek daha rasyoneldir.
- Basitleştirme ve öngörülebilirlik: Az sayıda oran, nadiren değişen kurallar, hızlı KDV iadesi; hepsi yatırım ve nakit akışını rahatlatır.
- Gelir/servet tabanının güçlendirilmesi: Sadece tüketime abanmak yerine, yüksek gelir ve servet segmentlerinde etkin, deliksiz bir matrah; gerçek bir adalet hissi yaratır.
Provokatif Sorular: Rahatsız Olmadan Adalet Olur mu?
- KDV, gerçekten “herkesin biraz ödediği” adil bir vergi mi; yoksa en savunmasızların omzuna binen görünmez bir yük mü?
- Bir gecede oran değiştirip bütçe açığı kapatmak, mali disiplin mi, yoksa politik konfor mu?
- İstisnalarla delik deşik edilmiş bir KDV, kime çalışır: vatandaşa mı, güçlü lobilere mi?
- Temel ihtiyaçta sıfıra yakın oran ve doğrudan gelir desteği varken, neden hâlâ herkesin ödediği genel bir vergiye abanıyoruz?
Son Söz: KDV’yi Sorgulamak Vatandaşlık Görevi
KDV’nin “neden var” sorusu, bütçe tekniğinden ibaret değil; siyaset, ahlak ve ekonomi kesişiminde duruyor. KDV var, çünkü kolay. Peki “kolay” her zaman “doğru” mu? Adil, sade ve öngörülebilir bir vergi sistemi istiyorsak, KDV’yi kutsal bir inek gibi değil, revize edilmesi gereken bir araç gibi konuşmak zorundayız. Oranı artırmak kolay; güveni artırmak zor. Asıl cesaret, zor olanı seçmekte. Şimdi soru şu: Biz hangisini seçeceğiz?